Pierwszy rok życia dziecka, to czas niezwykle intensywnego rozwoju. Dziecko w tym czasie zdobywa nowe umiejętności i rozwija się w niesamowitym tempie.
Każde dziecko rozwija się w sposób indywidualny, jednak badacze stworzyli pewne normy, które służą specjalistom, a także rodzicom. Dzięki temu możliwe jest rozpoznanie deficytów i rozpoczęcie możliwie jak najwcześniej działań terapeutycznych.
Jeśli dziecko urodziło się przedwcześnie, czyli przed 37 tygodniem ciąży, wówczas należy spojrzeć na jego rozwój zgodnie z wytycznymi dotyczącymi rozwoju wcześniaków.
Na pierwszych etapach swojego życia, dziecko komunikuje się także ze swoim otoczeniem poprzez użycie środków komunikacji niewerbalnej.
Kontakt wzrokowy
Jedną z podstawowych umiejętności rozwojowych jest kontakt wzrokowy. Dziecko w 2. miesiącu życia odpowiada uśmiechem na uśmiech, ok. 4. miesiąca życia dziecko odróżnia znane sobie osoby od obcych, ok. 6. miesiąca życia dziecko wyciąga rączki do innej osoby, ok. 7. miesiąca życia pojawia się zabawa w „A kuku!”, ok. 10. miesiąca życia pojawia się umiejętność podążania za spojrzeniem innej osoby.
Dziecko poprzez kontakt wzrokowy uczy się wielu umiejętności – mowy, dzielenia pola wspólnej uwagi, uczy się rozpoznawać emocje i naśladować. Jeśli dziecko nie nawiązuje kontaktu wzrokowego, konieczna jest konsultacja ze specjalistą
Gest wskazywania
Pod względem rozwoju komunikacyjnego gest wskazywania (pojawia się około 9. miesiąca życia) jest niezwykle istotny i niejako stanowi fundament dla rozwoju języka. Dla niemowlaka przejściowym narzędziem komunikacyjnym jest gestykulacja. Gest wskazywania palcem jest początkiem dialogu z drugim człowiekiem. W ten sposób maluch pokazuje między innymi, że chce otrzymać upragniony przedmiot lub zabawkę.
Gest wskazywania palcem może oznaczać prośbę (np. daj mi to) lub pełnić funkcję orzekającą (zobacz), a także stanowić pytanie (Tato, co to?).
Gest wskazywania jest wykorzystywany podczas dzielenia wspólnej uwagi (dziecko + dorosły + przedmiot). Jeśli pomiędzy 9. a 14. miesiącem życia nie pojawi się gest wskazywania u dziecka, wówczas należy udać się do specjalisty.
Jak przebiega rozwój mowy dziecka w 1. roku życia?
1. rok życia nazywany jest okresem melodii.Pierwsze dźwięki, które realizuje dziecko tuż po urodzeniu nazywane są odruchową fonacją. Dziecko, które przychodzi na świat wydaje krzyk, który jest spowodowany pierwszym oddechem. Krzyk, płacz, pomrukiwanie, niekiedy śmiech to zachowania biologiczne i pierwszy sposób, dzięki któremu dziecko komunikuje się ze swoim otoczeniem. W ten sposób maluch sygnalizuje, że jest mu zimno, że coś go boli lub że jest głody.
Około 2.-3. miesiąca życia dziecko zaczyna głużyć, czyli wydawać przypadkowe dźwięki podobne do samogłosek [o, a, y, e, u] i spółgłosek w chwilach dobrego samopoczucia. Głużenie, podobnie jak płacz, jest odruchem bezwarunkowym. Dziecko w ten sposób nieświadomie trenuje swoje narządy artykulacyjne. Przeważnie realizuje dźwięki gardłowe lub tylnojęzykowe np. [aaa, ooo, ghhh, age, agu], co związane jest z leżącą pozycją dziecka. Głużą wszystkie dzieci, także niesłyszące.
Zabawy głosowe pojawiają się około 4.-7. miesiąca życia. To etap, kiedy obserwujemy znaczny wzrost możliwości artykulacyjnych dziecka. Na tym etapie dźwięki są coraz bardziej zróżnicowane niż na etapie głużenia. Często pojawiają się wtedy piski, kwilenie, dmuchanie, pomrukiwanie.
Bardzo ważnym etapem w rozwoju mowy dziecka jest gaworzenie, które pojawia się około 5.-6. miesiąca życia i jest odruchem warunkowym. Gaworzenie, to powtarzanie serii jednakowych (reduplikowanych) sylab o budowie spółgłoska-samogłoska np. [babababa], [mamamama], [dadadada] itd. Wraz z dojrzewaniem aparatu mowy, pojawiają się gaworzenie, które jest coraz bardziej zróżnicowane pod względem repertuaru wykorzystywanych dźwięków. Około 10. miesiąca życia obserwujemy gaworzenie niederuplikowane np. [tibidabudib].
Gaworzenie bywa diagnostyczne, pojawia się wyłącznie u dzieci słyszących, ponieważ przebiega pod kontrolą słuchu i polega na świadomym wydawaniu dźwięków., tzw. „zabawa dźwiękiem”. Bardzo często obserwuje się, że gaworzenie nie występuje u dzieci z autyzmem lub jest znacznie opóźnione i bardzo ubogie. Co więcej, najnowsze badania wskazują, że niemowlęta, które spędzają czas przed telewizorem nie gaworzą lub gaworzą rzadziej
Gaworzenie powinno pojawić się maksymalnie do 10. miesiąca życia. Jeśli dziecko nie zacznie gaworzyć do tego czasu, wówczas konieczna jest konsultacja logopedyczna i podjęcie działań terapeutycznych.
Pierwsze prototypy wyrazów pojawiają się przeważnie w końcowej fazie okresu melodii, czyli około 9.-12. miesiąca życia. Wówczas obserwujemy, że reduplikacja sylab doprowadza do powstawania pierwszych słów np. [mama], [tata], [baba], [papa] itd., które znaczeniowo odnoszą się do osób z najbliższego otoczenia dziecka, a także do czynności np. [papu] – jeść, wyrażenia potrzeb [da] – daj, wskazania przedmiotu [tu], [to], wyrażenia sprzeciwu [ne] – nie.
Roczne dziecko mówi adekwatnie do sytuacji od 1 do 10 słów i zaliczamy słowa typu mama, baba, tata, ale też wyrażenia dźwiękonaśladowcze czy sylaby np. mi [miś], di [drzwi] itd. Rozumienie znacznie wyprzedza umiejętność mówienia. Dziecko gromadzi informacje różnego rodzaju, aby w kolejnych etapach rozwoju mowy z nich korzystać. Na tym etapie jest w stanie skojarzyć usłyszane słowo z właściwym przedmiotem, a także zna i rozpoznaje swoje imię, rozumie proste polecenie.
Jem i mówię
Ogromne znaczenie ma to, jakie dziecko ma doświadczenia ruchowe związane z przyjmowaniem pokarmów. . Podczas ssania, jedzenia z łyżeczki, picia z kubka otwartego, gryzienia i żucia niemowlę ćwiczy sprawność warg, język, podniebienia, a także koordynacji oddechowej. Wobec tego im lepszy trening czynności prymarnych tym lepsze przygotowanie do artykulacji.
Podczas karmienia piersią niemowlę codziennie ćwiczy pewne ruchy artykulacyjne. Wargami obejmuje brodawkę i otoczkę brodawki, a językiem naciska w kierunku podniebienia, by wycisnąć mleko. O wiele więcej mięśni twarzy pracuje podczas ssania piersi, aniżeli podczas ssania butelki. Ponadto dziecko podczas ssania piersi trenuje nowy wzorzec połykania, podczas którego język kieruje się ku podniebieniu.
Według zaleceń PTGHiŻ niemowlęta powinny być karmione wyłącznie piersią przez pierwsze 6. miesiąca życia, czyli w tym czasie dziecko powinno otrzymywać tylko mleko matki [5].
Jeśli z pewnych względów medycznych, technicznych lub społecznych karmienie piersią jest niemożliwe, to wtedy niezwykle ważne jest to, by wybrać odpowiednie akcesoria do karmienia. W tym celu warto udać się do logopedy, aby pomógł dobrać odpowiedni smoczek do karmienia butelką.
Około 6. miesiąca życia można zacząć rozszerzać dietę dziecka, aby zaspokoić rosnące zapotrzebowanie na pewne składniki odżywcze. Dziecko uczy się wtedy akceptacji posiłków o innej konsystencji niż płynna czy papkowata. Po 6. miesiącu życia dziecka można również rozpocząć próbę picia z kubka otwartego. Jednakże ta umiejętności będzie doskonaliła się stopniowo, gdy dziecko będzie już samodzielne i stabilnie siedziało.
Nauka żucia naturalnie najlepiej przebiega pomiędzy 6. a 10. miesiącem życia dziecka, a gryzienie do końca 2. roku życia.
Dziecko początkowo może mieć pewne trudności ze spożywaniem pokarmów, które wymagają żucia lub gryzienia, natomiast zbyt długie podawanie dziecku zmiksowanych albo papkowatych posiłków wpływa negatywnie na rozwój mowy.
Czasami pewne trudności związane z prawidłowym przebiegiem ssania i innych czynności pokarmowych wynikają na przykład z krótkiego wędzidełka języka. Natomiast mitem jest, że krótkie wędzidełko wpływa na opóźniony rozwój mowy!
Według zaleceń WHO, po ukończeniu przez dziecko 1. roku życia nie należy podawać dziecku pokarmów/płynów przez butelkę ze smoczkiem.
Dziecko, które powyżej 1. roku życia w dalszym ciągu pije z butelki ze smoczkiem/ssie smoczek/pije z kubka niekapka/butelki z dzióbkiem:
- utrwala niemowlęcy typ połykania (język znajduje się na dnie jamy ustnej)
- nie ćwiczy prawidłowego sposobu oddychania
- utrwala odruch ssania
Długotrwałe korzystanie z powyższych akcesoriów może także prowadzić do wad zgryzu, których konsekwencją mogą być wady artykulacyjne.
Co potrafi roczne dziecko?
- zatrzymuje wzrok na twarzy i ją śledzi (2 ms. ż.)
- odpowiada uśmiechem na uśmiech (4 ms. ż.)
- poszukuje źródła dźwięku (np. kiedy coś upadnie) (5 ms. ż.)
- spogląda za przedmiotem, który mu upadł (6 ms. ż.)
- reaguje na swoje imię (6-7 ms. ż.)
- wskazuje palcem (9 ms. ż.)
- naśladuje czynności dorosłego (przesyłanie całusa, pokazuje jaki jest już duży, robi papa) (9 ms. ż.)
- zapytane szuka danej osoby (10 ms. ż.)
- rozumie i wykonuje proste polecenia (np. daj buty/piłkę) (12 ms. ż.)
- mówi pierwsze słowa (np. mama, tata, baba, am) (ok. 12 ms. ż.)
- je pokarmy o różnych konsystencjach (po 6 ms. ż.)
- pije z kubka otwartego (po 6 ms. ż.)
- bawi się w „a ku-ku” (12 ms. ż.)
- stabilnie siedzi (między 6. a 10. ms. ż.)
- samodzielnie chodzi (między 8. a 18. ms. ż.)
Co powinno zaniepokoić?
- ze specjalistą skonsultuj się, jeśli roczne dziecko:
- nie gaworzy
- nie nawiązuje kontaktu wzrokowego
- nie reaguje na imię
- nie wskazuje palcem
- nie reaguje na proste polecenia
- nie odwraca głowy w kierunku źródła dźwięku
- nie wypowiada pierwszych słów
- nie naśladuje
- nie pije z kubka otwartego
- ma trudności związane z gryzieniem i żuciem pokarmów
- nie siedzi stabilnie
- ssie kciuka
- oddycha przez usta
Terapia logopedyczna
Kluczowym aspektem diagnostycznym jest określenie wieku rozwojowego dziecka w odniesieniu do jego sprawności językowych i komunikacyjnych. Dlatego jeśli dziecko roczne nie przechodziło etapu gaworzenia, to będzie ono wymagało programowania poprzez oddziaływania terapeutyczne. W przypadku jakichkolwiek trudności, niezwykle istotne jest globalne, całościowe spojrzenie na możliwości dziecka, a także wielozmysłowa stymulacja.
O tym jak stymulować rozwój mowy dziecka przeczytasz TUTAJ.
Bibliografia:
- A. Banaszkiewicz, Rozwój sprawności językowych w ontogenezie [w:] Surdologopedia.
- A. Lorenc, Programowanie wczesnych etapów rozwoju językowego [w:] Wczesna interwencja logopedyczna, 2016.
- B. Wołosiuk, Zaburzenia mowy a trudności w czytaniu i pisaniu [w:] Rozprawy społeczne Tom 12, 2018.
- D. Pluta-Wojciechowska,Dyslalia obwodowa. Diagnoza i terapia wybranych form zaburzeń, 2017.
- H. Szajewska, P. Socha, A. Horvath, A. Rybak, A. Dobrzańska, M. K. Borszewska-Kornacka, A. Chybicka, M. Czerwionka-Szaflarska, D. Gajewska, E. Helwich, J. Książyk, H. Mojska, A. Stolarczyk, H. Weker, Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci [w:] Standardy Medyczne, „Pediatria” 2014, tom 11.