Logopedia

Wszystko o głosce [r] – kiedy powinna się pojawić oraz dlaczego wielu dorosłych i dzieci ma problemy z jej wymową?

Głoska r jest najtrudniejszą głoską języka polskiego, ponieważ zakłada wysoką sprawność narządów mowy, aby ruchy języka były wykonywane precyzyjnie. Głoska r to najczęściej zniekształcany dźwięk zarówno wśród dzieci, jak i dorosłych. W logopedii nieprawidłową artykulację głoski r nazywa się rotacyzmem.    

Głoska r jest głoską dźwięczną, przedniojęzykowo-dziąsłową i drżącą. Przy prawidłowej artykulacji głoski r wibruje koniuszek języka (apex), który uderza o wałek dziąsłowy (tuż za górnymi siekaczami), a boki języka przylegają do wewnętrznych powierzchni górnych zębów i dziąseł. W trakcie realizacji głoski r język przywiera do dziąseł przez około 0,01 sek. Przy wymawianiu głoski r języku polskim, wykonuje się od 1-2 uderzeń [1].

Co jest normą rozwojową?

Normą rozwojową jest, jeśli dziecko 2-letnie zamienia głoskę r na głoskę j i mówi np. [jakieta] (rakieta).
Około 3.-4. roku życia dziecko zamienia głoskę r na głoskę l np. [lakieta] (rakieta) i wówczas to również jest normą rozwojową. Natomiast normą rozwojową nie jest deformacja głoski r

Kiedy dziecko powinno mówić głoskę r prawidłowo?

Głoska r jest najtrudniejszą głoską języka polskiego i pojawia się w mowie dziecka najpóźniej ze wszystkich głosek, bo około 5.-6. roku życia.
*Czasami jednak zdarza się, że dzieci 3- lub 4-letnie prawidłową realizują głoskę r.

Jaka może być przyczyna braku prawidłowej realizacji głoski r?

Wśród przyczyn najczęściej wymienia się:

  • obniżoną sprawność narządów artykulacyjnych (np. ograniczony zakres ruchów języka)
  • wzmożone lub osłabione napięcie mięśniowe całego ciała, a także narządów mowy
  • krótkie wędzidełko języka
  • nieprawidłową budowa języka (krótki i gruby)
  • zbyt wczesne usiłowanie wymówienia głoski r, gdy język nie jest jeszcze dostatecznie usprawniony
  • trudności w różnicowaniu słuchowym głoski r i l
  • nieprawidłowy wzorzec wymowy najbliższego otoczenia
  • brak autokontroli słuchowej (czasami dzieci nie słyszą tego, że realizują ten dźwięk nieprawidłowo)

Kiedy należy zacząć terapię logopedyczną?

Czasami dzieci 3-4 letnie mogą deformować ten dźwięk na przykład ze względu na skrócone wędzidełko języka, które utrudnia jego ruchomość i wówczas konieczny będzie zabieg frenotomii, czyli podcięcie wędzidełka. Jeśli dziecko deformuje głoskę r i wymawia ją tylnojęzykowo (tzw. r francuskie), to w takim przypadku terapia logopedyczna powinna być wdrożona jak najszybciej, aby dziecko nie utrwaliło sobie nieprawidłowego nawyku.

Terapię należy również rozpocząć z dzieckiem, które ma 6 lat i nie mówi głoski r. Ważne jest to, by popracować nad prawidłową artykulacją dziecka jeszcze zanim pójdzie do szkoły, aby w efektach kształcenia zaburzenia mowy nie wpływały negatywnie na osiągnięcia szkolne. Dziecko zaczynające edukacje szkolną często ,,pisze tak jak mówi”. Ponadto dziecko, które nie mówi głoski r, może czuć się zawstydzone wśród grupy rówieśniczej.

Jakie są rodzaje rotacyzmu?

  1. Pararotacyzm, czyli zastępowanie głoski r innymi głoskami np. [jowej/lowel] (rower). Głoska r najczęściej zastępowana jest przez głoskę j, l, ł, rzadziej przez d, t, w, n, g, k.
    *Pamiętajmy, że dziecko 2-letnie ma prawo mówić np. [jowej], a 3-letnie [lowel] zamiast [rower].
  2. Rotacyzm właściwy, czyli deformacja głoski r. Najczęściej obserwuje się, że głoska r pozbawiona jest wibracji lub realizowana jest języczkowo, choć bywają też inne deformacje m.in. r wargowo-zębowe, r duwargowe, r międzyzębowe.
  3. Mogirotacyzm, czyli opuszczanie głoski r. Głoska r może być opuszczana np. na początku lub na końcu wyrazu lub w grupie spółgłoskowej np. [yba] (ryba),

Ćwiczenia logopedyczne

Rodzice i opiekunowie bardzo często szukają na stronach Internetowych lub forach ćwiczeń, które mogliby wykonywać ze swoimi pociechami, aby zaczęły prawidłowo realizować głoskę r. Nie jest to jednak najlepszy pomysł, aby wdrożyć takie ćwiczenia w domu bez wcześniejszej konsultacji z logopedą. Głoska r jest trudnym do realizacji dźwiękiem, co już wielokrotnie zostało podkreślone w niniejszym artykule, dlatego wszelkie próby wywołania tego dźwięku „na własną rękę” mogą skończyć się niepowodzeniem lub co gorsza sprawić, że dziecko zacznie ten dźwięk realizować w sposób zdeformowany, ponieważ jakieś czynniki np. krótkie wędzidełko ogranicza pracę i ruchomość języka.

Z doświadczenia logopedycznego wynika, że głoskę r łatwiej jest wywołać, gdy zastępowana jest inną głoską, aniżeli „naprawić”, gdy jest deformowana. Co więcej, w procesie terapeutycznym kluczowe jest, aby znaleźć przyczynę, która powoduje trudność w realizacji tego dźwięku, dlatego tak ważna jest ocena specjalistyczna. Rola rodzica/opiekuna jest niezwykle ważna w procesie terapeutycznym, ponieważ kontynuowanie ćwiczeń w domu jest niezwykle ważne, aby osiągnąć zamierzone cele, jednak ćwiczenia te muszą odbywać się pod okiem logopedy.

Terapia logopedyczna

Kluczowym etapem jest diagnostyka, to znaczy znalezienie i wyeliminowanie przyczyny, która utrudnia prawidłową realizację głoski r. Następnie specjalista wprowadza ćwiczenia narządów mowy, które mają na celu przygotowanie pacjenta do wywołania głoski, a także pracuje nad prawidłowym przebiegiem funkcji tj. oddychanie, połykanie i pozycja spoczynkowa języka. Dopiero po tym, jak narządy mowy są przygotowane można przejść do etapu wywoływania prawidłowego wzorca głoski. Istnieje kilka metod wywoływania głoski r – metody fonetyczne, czyli wykorzystanie głoski normatywnej do wywołanie innej głoski nienormatywnej i metody mechaniczne, czyli z wykorzystaniem np. szpatułki, masażera/wibratora logopedycznego lub palca. Podczas wywołania głoski często stosuje się także kombinacje obu metod. Ważnym etapem są także ćwiczenia słuchu fonematycznego, czyli ćwiczenia różnicowania głosek, w obrębie których dochodzi do substytucji np. gdy dziecko zastępuje głoskę r głoską l. Terapia rotacyzmu niekiedy jest długotrwałym procesem, ponieważ utrwalenie tej głoski bywa dla pacjentów pewnym kłopotem, ale trening i systematyczne ćwiczenia na pewno przyniosą oczekiwany sukces.

Czy osoba dorosła może nauczyć się mówić głoskę r?

Oczywiście! W tym przypadku wiek nie ma znaczenia, ogromnie ważna jest determinacja i regularne wykonywanie zaleconych ćwiczeń. Osoby dorosłe często zgłaszają, że czują dyskomfort podczas kontaktu werbalnego z otoczeniem, ze względu na trudności artykulacyjne. Zgłaszają, że podczas rozmów starają się unikać słów, w których występują głoski, które sprawiają im trudność. Dlatego jeśli nieprawidłowa realizacja głoski powoduje logofobię, warto udać się do logopedy, by popracować nad prawidłową artykulacją.


Bibliografia:

1. Sołtys-Chmielowicz A., Zaburzenia artykulacji. Teoria i praktyka, 2013.

2. D. Pluta-Wojciechowska, Dyslalia obwodowa. Diagnoza i terapia wybranych form zaburzeń, 2017.

6 komentarzy

  1. Czy to normalne, że dziecko w wieku 15 miesięcy mówi r, dodam, że zaczęło jak miało rok. Pozdrawiam.

Skomentuj Agnieszka Anuluj pisanie odpowiedzi

Paulina Mistal
Absolwentka studiów magisterskich na kierunku Logopedia z audiologią o specjalności logopedia kliniczna na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Obecnie doktorantka na tymże uniwersytecie. Od 2018 roku sekretarz Polskiego Towarzystwa Logopedycznego Oddziału Lubelskiego. Uczestnik licznych konferencji naukowych zarówno jako prelegent, jak i słuchacz. Organizatorka wielu akcji społecznych mających na celu uświadamianie o wpływie wysokich technologii oraz produktów, które wpływają negatywnie na rozwój dzieci. Założycielka portalu Pani Logopedyczna. Na co dzień praktyk.