Nauka jedzenia to pierwszy krok do mówienia. Ssanie, gryzienie, żucie i połykanie okiem logopedy
Niemowlę nie ma innej możliwości do usprawniania narządów mowy niż poprzez ćwiczenie ich podczas jedzenia i oddychania, a także wokalizacji, głużenia i gaworzenia. Za jedzenie i mówienie odpowiedzialne są te same mięśnie, które mają wpływ na rozwój aparatu artykulacyjnego i w konsekwencji rozwój mowy. Wobec tego niesamowicie ważne jest to, jakie produkty spożywa niemowlę, a także z czego pije. Im lepszy trening związany ze zdobywaniem nowych doświadczeń związanych z czynnościami jedzenia i picia przejdzie dziecko, tym lepiej będzie przygotowane do artykulacji.
Dzieci w okresie niemowlęctwa dostarczają sobie stymulacji dotykowej na przykład poprzez wkładanie rączek/przedmiotów do buzi i dzięki temu odwrażliwiają sobie wnętrze jamy ustnej. Taka autostymulacja oralna, podczas której maluszek oswaja się z obecnością paluszków lub przedmiotów w buzi, przesuwa granicę odruchu wymiotnego w kierunku gardła. Jednak pamiętajmy, że jeśli zaobserwujemy u dziecka parafunkcje m.in. takie jak ssanie kciuka, to wiedzmy, że wtedy konieczne jest podjęcie działań na każdym etapie rozwoju dziecka, ponieważ jest to nawyk, który może okazać się dla dziecka szkodliwy.
„Niemowlę rozwija mięśnie ustno-twarzowe przez ssanie i połykanie, a później przez gryzienie i żucie. Tego rodzaju aktywności sensoryczno-motoryczne stanowią podstawę tworzenia się pierwszych wokalizacji i rozwoju mowy (artykulacji)” [4].
Kilka słów na temat ssania
Ssanie jest odruchem wrodzonym i fizjologicznym, który pojawia się już w życiu płodowym około 17. tygodnia ciąży i dziecko potrafi wtedy ssać własny palec. Efektywne ssanie pojawia się po 32. tygodniu życia płodowego, dlatego odruch ssania nie będzie występował u skrajnych wcześniaków i wówczas konieczne będzie wdrożenie odpowiednich działań terapeutycznych.
U dzieci, które urodziły się w terminie już od momentu narodzin aktywna jest odruchowa reakcja ssania i połykania (jej szczytowa forma przypada na 3-4 miesiąc życia) i wygasa ok 6.-7. miesiąca życia.
Co to jest ssanie nieodżywcze i ssanie odżywcze?
Ssanie nieodżywcze jak sama nazwa wskazuje, nie przynosi dziecku walorów odżywczych, natomiast pomaga w samoregulacji oraz w regulacji systemu sensorycznego i daje dziecku poczucie bezpieczeństwa. Niemowlę nieodżywczo może ssać na przykład smoczek, opróżnioną pierś mamy lub kciuka. U niemowląt urodzonych przedwcześnie, które mają trudności w skoordynowaniu ssania-połykania-oddychania trening smoczkowy może wspierać funkcjonalne ssanie odżywcze. Ssanie nieodżywcze i tzw. trening smoczkowy może wspierać funkcjonalne ssanie odżywcze.
Ssanie odżywcze dostarcza walorów odżywczych i wymaga od niemowlaka skoordynowanej czynności ssania-oddychania-połykania podczas pobierania pokarmu.
Karmienie piersią
Dla noworodka najbardziej korzystnym sposobem karmienia jest karmienie piersią i co do tego nie ma żądnych wątpliwości, ponieważ karmienie piersią uczy i utrwala prawidłowe nawyki oddechowe (czyli wdech nosem) i podczas procesu takiego karmienia pracuje język oraz mięśnie okrężne ust. Dziecko w trakcie ssania piersi trenuje również prawidłowy wzorzec połykania. Jest to niezwykle ważna umiejętność, ponieważ wtedy następuje niezbędne rozciągnięcie i rozszerzenie szczęki. Co więcej, karmienie piersią zapobiega anomaliom zębowo-szczękowym.
Z obecnych doniesień naukowych wiemy, że karmienie piersią:
- przyczynia się do dojrzewania układu pokarmowego,
- wzmacnia barierę immunologiczną dziecka
- zaspokaja potrzeby emocjonalne
- kształtuje motorykę aparatu artykulacyjnego
Według zaleceń WHO niemowlęta powinny być karmione wyłącznie piersią przez pierwsze 6 miesięcy życia, czyli w tym czasie dziecko powinno otrzymywać tylko mleko matki [6].
Podczas karmienia piersią pracuje o wiele więcej mięśni twarzy niż podczas karmienia butelką, ponieważ pierś matki dopasowuje się do ust dziecka, a nie odwrotnie. Poprzez codzienne karmienie piersią, które trwa co najmniej 6 miesięcy, niemowlę utrwala pewne ruchy narządów artykulacyjnych, które później wykorzystuje chociażby podczas połykania.
Do gabinetów logopedycznych często przychodzą mamy, które zgłaszają, że mają trudności z karmieniem piersią. Te trudności bardzo często wynikają z zaburzonej ruchomości języka na przykład wskutek krótkiego wędzidełka języka. Wówczas zadaniem logopedy jest ocena funkcji i ruchomości języka i w razie konieczności skierowanie na zabieg frenotomii. Jeśli zaobserwujemy tego typu trudności, to niezwykle ważne jest, aby wdrożyć odpowiednie działania możliwie jak najszybciej, ponieważ krótkie wędzidełko języka u niemowląt zazwyczaj prowadzi do zaburzeń karmienia, odrzucenia piersi czy przedwczesnego przejścia na sztuczne karmienie.
Karmienie butelką
Czasami karmienie smoczkiem może pełnić funkcję terapeutyczną i stanowić pewien trening, dzięki któremu dziecko przygotuje się do karmienia piersią. Bywa to szczególnie istotne u niemowląt, które urodziły się przedwcześnie lub u niemowląt z obciążonych porodów.
Karmienie dziecka przez smoczek nie zapewnia takiej stymulacji jak karmienie piersią. Jednak niekiedy zdarza się tak, że z różnych względów nie jest to możliwe na przykład ze względów medycznych (przyjmowane leki czy stan kliniczny dziecka), technicznych (nieprawidłowości funkcjonalne) czy społecznych (adopcja). Wówczas niezwykle ważne jest to, by wybrać odpowiednie akcesoria do karmienia w czym może pomóc logopeda.
Kiedy należy odstawić butelkę ze smoczkiem?
Według zaleceń WHO, po ukończeniu przez dziecko 1. roku życia nie należy podawać dziecku pokarmów/płynów przez butelkę ze smoczkiem.
Jakie mogą być konsekwencje długotrwałego picia przez butelkę ze smoczkiem?
Dziecko powyżej 1. roku życia pijąc z butelki ze smoczkiem (lub z butelki z twardym ustnikiem tzw. kubka niekapka czy butelki z dzióbkiem):
- utrwala niemowlęcy typ połykania
- nie ćwiczy prawidłowego sposobu oddychania
- utrwala odruch ssania, który powinien już zaniknąć w okresie poniemowlęcym
Takie długotrwałe używanie smoczka może prowadzić do wad zgryzu, których konsekwencją mogą być wady wymowy (najczęściej międzyzębowa realizacja głosek).
Picie z kubka otwartego
Próbę picia z kubka otwartego, który początkowo trzymany jest przez osobę dorosłą, można rozpocząć już po 6. miesiącu życia z tym, że doskonalenie tej umiejętności następuje wraz z rozwojem psychoruchowym dziecka, czyli gdy dziecko już stabilnie i samodzielnie siedzi.
Dziecko podczas picia z kubka otwartego uczy się nowych umiejętności:
- pobiera płyn w sposób sekwencyjny, płynny, a także skoordynowany z oddychaniem
- uczy się dojrzałego typu połykania (łuki zębowe są zwarte, a koniec języka opiera się na przedniej części podniebienia łuków zębowych)
Prawidłowy sposób połykania warunkuje dojrzały typ połykania, prawidłową pozycję spoczynkową języka, a także przygotowanie do realizacji głosek dziąsłowych.
Rozszerzanie diety
Niemowlę przez pierwszych 6 miesięcy życia karmione jest piersią lub z butelki ze smoczkiem, a następnie pierwsze pokarmy uzupełniające wprowadzamy do diety dziecka, podając je łyżeczką [6] lub wykorzystując metodę BLW przy jednoczesnym zachowaniu karmienia piersią. Konieczność wprowadzenia produktów uzupełniających wynika z tego, że dziecko ma coraz większe zapotrzebowanie na składniki odżywcze, których już samo mleko nie może zaspokoić. Dziecko w tym czasie uczy się także akceptować pokarmy o innej konsystencji niż papkowata czy płynna.
Moment rozszerzenia diety dziecka dostosowujemy do gotowości motorycznej dziecka. Dzieciom przedwcześnie urodzonym warto korygować wiek i liczy się wiek korygowany przed wprowadzeniem łyżeczki czyli ok 5.-6. miesiąca życia wieku korygowanego (czasem jest to wtedy 8 miesiąc życia wieku metrykalnego), ale ważna jest gotowość motoryczna i gotowość układu pokarmowego.
Pokarmy uzupełniające możemy wprowadzać dziecku na przykład metodą BLW (Baby Led Weaning), gdy dziecko potrafi już samodzielnie siedzieć (czyli ok. 6.-7. miesiąca życia). Metoda ta zakłada, że dziecko poznaje nowe pokarmy poprzez samodzielne chwycenie ich rączką. W tym czasie wciąż zalecane jest kontynuowanie karmienia piersią lub produktem, który zastępuję kobiece mleko.
Zbyt długie podawanie dziecku zmiksowanych lub papkowatych posiłków wpływa negatywnie na rozwój jego mowy.
Co powoduje brak umiejętności gryzienia i żucia?
Brak umiejętności gryzienia i żucia powoduje:
- nieprawidłowo rozwinięte uzębienie
- obniżenie napięcia mięśniowego warg, języka, policzków
- nadwrażliwość jamy ustnej
- brak stymulacji czynności żuchwy
- wady zgryzu
- infantylne połykanie
Bibliografia:
- Kaczorowska-Bray K., Milewski S., 2016, Wczesna interwencja Logopedyczna, Gdańsk.
- Machoś M., Czajkowska M., 2019, Ssanie bez tajemnic, Zabrze.
- Mistal P., 2019, Na co uważa gdy dziecko uczy się mówić?, Lublin
- Pluta-Wojciechowska D., 2017, Dyslalia obwodowa. Diagnoza i terapia wybranych form zaburzeń, Bytom
- Stanowisko Amerykańskiej Akademii Pediatrii w sprawie karmienia piersią 2012
- Szajewska H., Socha P., Horvath A.,, Rybak A., Dobrzańska A., Katarzyna Borszewska-Kornacka M., Chybicka A., Czerwionka-Szaflarska M., Gajewska D., Helwich E., Książyk J., Mojska1 H., Stolarczyk A., Weke H., 2016, Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci
