Plaga międzyzębowości – oddychanie ustami, smoczek, niekapek, ssanie kciuka, krótkie wędzidełko – oto najczęstsze przyczyny

Z moich obserwacji wynika, że seplenienie międzyzębowe jest jedną z najczęstszych wad, która występuje u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym.

Seplenienie międzyzębowe (sygmatyzm interdentalny) polega na wsuwaniu języka między zęby w linii środkowej. W języku polskim żadna głoska nie jest realizowana międzyzębowo, dlatego zawsze wymaga to podjęcia działań terapeutycznych. Międzyzębowość jest nieprawidłowością na każdym etapie rozwoju mowy.

Najczęściej międzyzębowo realizowane są głoski:

• syczące [s, z, c, dz]
• szumiące [sz, ż, cz, dż]
• ciszące [ś, ź, ć, dź]
• głoski [t, d, n]
• rzadziej [l, r]

Rozwojowe jest to, gdy na przykład 4-latek mówi safa zamiast szafa (czyli zamienia głoskę [sz] na [s]), natomiast nie jest rozwojowe, gdy mówiąc safa podczas artykulacji głoski [s] wsuwa język między zęby. Nieprawidłowa realizacja jednej głoski, często pociąga za sobą nieprawidłową realizację innych głosek.

Jeśli zaobserwujemy, że dziecko wsuwa język między zęby podczas artykulacji, to konieczne jest jak najszybsze rozpoczęcie terapii, ponieważ taki sposób artykulacji nie jest normą rozwojową. Dziecko z tego nie wyrośnie, to nie minie samoistnie, a jeśli podjęcie działań w tym kierunku będzie odroczone w czasie, to z pewnością zadziała to na niekorzyść, ponieważ dziecko utrwali nieprawidłowe wzorce.

Jakie są najczęstsze przyczyny międzyzębowości?

Najczęstsze przyczyny międzyzębowej realizacji głosek to:

• niska sprawność narządów mowy (hipotonia mięśni języka/warg, brak pionizacji języka, przetrwały niemowlęcy typ połykania)
• nieprawidłowa budowa narządów mowy (zbyt duży/zbyt gruby język, wady zgryzu uniemożliwiające dentalizację – zgryz otwarty, przodozgryz, tyłozgryz, anomalie zębowe)
• krótkie wędzidełko języka (ankyloglosja)
• przerost trzeciego migdałka
• częste choroby górnych dróg oddechowych/niedrożność nosa
• nawykowe oddychanie ustami
• stosowanie smoczków/butelek ze smoczkiem u dzieci w wieku poniemowlęcym
• picie z butelek z twardym ustnikiem/kubków niekapków
• ssanie kciuka
• naśladowanie nieprawidłowych wzorców wymowy

Słów kilka o oddychaniu

Czasami dziecko oddycha ustami nawykowo, ze względu na przeszkodę anatomiczną, która utrudnia lub nawet uniemożliwia pobór powierza drogą nosową.

Czynniki, które utrudniają lub uniemożliwiają oddychanie nosem to między innymi:

• obrzęk śluzówki w czasie kataru
• przerost migdałka gardłowego
• skrzywienie przegrody nosa
• zarośnięcie nozdrzy tylnych
• niedrożność nosa
• polipy

Oddychanie ustami może czasami również wynikać z hipotonii mięśni języka/warg, krótkiego wędzidełka języka, długiego korzystania ze smoczka/butelki lub innych parafunkcj np. ssania kciuka.

Częstą przyczyną oddychania ustami i międzyzębowej artykulacji jest ograniczona ruchomość języka wskutek krótkiego wędzidełka języka. Ankyloglosja, nawet nieznaczna, utrudnia tworzenie prawidłowych głosek (zwłaszcza dziąsłowych i dentalizowanych).  Krótkie wędzidełko prowadzi do nieprawidłowej pozycji spoczynkowej języka, a to do wady zgryzu.

Jeśli dziecko oddycha ustami, ponieważ ma częste infekcje górnych dróg oddechowych, to wówczas język przyjmuje nieprawidłową pozycję spoczynkową (leży na dnie jamie ustnej) i dziecko nie uczy się dorosłego sposobu połykania, tylko utrwala połykanie infantylne. Jeśli dziecko często ma infekcje lub niedrożny nos, to wówczas doświadczenia, które są związane z oddychaniem drogą ustną stają się przyzwyczajeniem i nawykiem, ponieważ stale się powtarzają.

*infantylne połykanie, to sposób połykania śliny z językiem położonym płasko na dnie jamy ustnej

Jak wygląda wizyta logopedyczna?

Postępowanie logopedyczne składa się z diagnozy i terapii. Dobrze postawiona diagnoza umożliwia rozpoznanie patomechanizmu zaburzeń realizacji głosek i postawienie realnych celów terapii. Pełna diagnoza powstaje podczas kolejnych spotkań, aczkolwiek jej fundamenty zbudowane są już na pierwszym etapie postępowania.

Niezwykle istotnym etapem diagnozy jest wywiad, który logopeda przeprowadza z rodzicem bardzo szczegółowo, aby poznać historię dziecka i móc dowiedzieć się, co może być przyczyną międzyzębowej artykulacji. Specjalista z pewnością zapyta rodzica jak oddycha dziecko (torem ustnym czy nosem), dlatego warto obserwować to w jaki sposób dziecko oddycha w ciągu dnia, a także podczas snu. Logopeda zapyta także o to jak długo dziecko korzystało ze smoczka, butelki ze smoczkiem czy ssało kciuka oraz czy często choruje.

Logopeda w trakcie wizyty oceni budowę aparatu artykulacyjnego, zbada ruchomość warg i języka wraz z oceną długości wędzidełka (w przypadku stwierdzenia anyloglosji będzie należało rozważyć decyzję o przecięciu wędzidełka) i sprawdzi funkcje prymarne takie jak:

• oddychanie
• gryzienie
• żucie
• połykanie

Konsultacja i współpraca z innymi specjalistami

Terapia międzydzębowości wymaga holistycznego podejścia, dlatego bardzo często potrzebna jest również konsultacja z innymi specjalistami – ortodontą, laryngologiem, alergologiem czy fizjoterapeutą.  Współpraca wielospecjalistyczna jest bardzo ważna podczas prowadzenia terapii i często konieczne jest podejmowanie wspólnego działania i postępowania, aby uzyskać efekty terapeutyczne.

Konsultacja laryngologiczna jest dla logopedy niezwykle istotna, ponieważ ważne jest poznanie przyczyny trudności oddychania torem nosowym (np. powiększone migdałki) i wdrożenie ewentualnego leczenia, a także dowiedzenie się czy od dziecka można wymagać oddychania przez nos (bo być może nie jest to możliwe ze względu na nieprawidłowe warunki anatomiczne np. skrzywiona przegroda nosa).

Coraz więcej dzieci ma również problemy alergiczne, a to często wiąże się z oddychaniem przez usta, co może prowadzić do zaburzeń miofunkcjonalnych. Wobec tego międzyzębowość jest konsekwencją powyższych nieprawidłowości.

Mówi się też o tym, że język jest pierwszym „aparatem ortodontycznym”, ponieważ prawidłowe oddychanie, połykanie, pozycja spoczynkowa języka i żucia wpływają na prawidłowy zgryz i prawidłowy rozwój podniebienia. Jeśli któraś z powyższych czynności prymarnych jest zaburzona, to często przekłada się to także na wady zgryzu. U osób ze zgryzem otwartym często występuje międzyzębowa realizacja głosek dentalizowanych, wynika to z tego, że masa języka przesuwa się do przodu jamy ustnej i nie napotyka przeszkody w postaci zbliżonych zębów.  Dlatego w takim przypadku konieczna będzie współpraca z ortodontą.

W gabinecie logopedycznym coraz częściej obserwuje, że dzieci mają nieprawidłową postawę ciała, a ta ma także ogromny wpływ na jakość mowy. Praca mięśni zespołu ustno-twarzowego jest zależna od postawy całego ciała. W przypadku międzyzębowej wymowy zwracamy uwagę na pozycję głowy i szyi, obręcz barkową, przeponę, miednicę i stopy. W dbaniu o prawidłową postawę ciała pomoże nam fizjoterapeuta i rehabilitacja w tym zakresie.

Terapia logopedyczna

Terapia międzyzębowości często nie jest łatwym procesem i trudno określić czas jej trwania, ponieważ pacjent musi nauczyć się nowych wzorców, co bywa czasem bardzo czasochłonne. Prawidłowa artykulacja kształtuje się na bazie funkcji, które w tym przypadku często są nieprawidłowe. Wobec tego pacjent musi nauczyć się prawidłowej pozycji spoczynkowej języka i prawidłowego sposobu połykania.

Aby terapia logopedyczna była skuteczna, kluczowe jest znalezienie i wyeliminowanie przyczyny międzyzębowej realizacji głosek, a także holistyczne podejście i współpraca z innymi specjalistami, jeśli jest to konieczne, o czym mowa była powyżej. Niemożność ustalenia przyczyny i niemożność jej usunięcia, a także brak współpracy z innymi specjalistami, jeśli logopeda uzna to za konieczne, ogranicza działania terapeutyczne do korygowania objawów.

Terapię zaczynamy od wyeliminowania nieprawidłowych nawyków na przykład:

• ssanie kciuka
• ssanie smoczka
• picie z butelki/kubka niekapka
• gryzienie ołówków/obgryzanie paznokci
• oddychanie torem ustnym

Celem terapii będzie:

• wyeliminowanie złych nawyków i parafunkcji
• wzmocnienie pracy mięśni języka i warg
• nauka prawidłowego oddychania
• nauka prawidłowej pozycji spoczynkowej języka
• nauka prawidłowego sposobu połykania, gryzienia, żucia
• nauka prawidłowej artykulacji

*w przypadku międzyzębowości niewskazane jest, wykonywanie ćwiczeń poza jamą ustną

Ważne jest to, by być pod stałą opieką logopedy. Specjalista zaprogramuje terapię, wdroży odpowiednie działania, które należy codziennie kontynuować w domu. Konieczne jest tutaj indywidualne podejście.

Jeśli zaobserwujesz, że dziecko podczas artykulacji wkłada język między zęby nie czekaj, skonsultuj się z logopedą!

Bibliografia:

1. D. Pluta-Wojciechowska, Dyslalia obwodowa. Diagnoza i terapia wybranych form zaburzeń, 2017.